به گزارش آی آر آر اس اس، عربستان سعودی امسال در حج با استفاده از فناوریهای نوینی مانند پهپادهای حرارتی، هوش مصنوعی و رباتهای چندزبانه، تلاش میکند ایمنی و کارآمدی مراسم را ارتقا دهد. ولی این نوآوریها نگرانیهایی در خصوص نقض حریم خصوصی، فقدان شفافیت قانونی و کاهش جنبه معنوی این سفر دینی به همراه داشتهاند.
امسال پهپادهای دارای تصویربرداری حرارتی و رباتهایی که توصیههای دینی ارائه میکنند در حج حضور خواهند داشت. حدود ده سال پیش تلفن همراه یک معجزه فناوری برای زائران به حساب میآمد و تقریبا یک قرن پیش، خودرو پیشرفتهترین فناوری به کار رفته در موسم حج بود.
حج که یکی از بزرگترین تجمعات انسانی جهان است، مراسمی است که هر مسلمان بالغ و توانمند باید حداقل یک بار در طول عمر خود آن را به جای آورد. این مراسم از ۴ ژوئن (۱۴ خرداد) آغاز شده و تا ۹ ژوئن (۱۹ خرداد) در عربستان سعودی ادامه دارد. در این مدت، نزدیک به ۲ میلیون زائر از بیش از ۱۸۰ کشور دنیا در مجموعه آیینهای مذهبی در شهر مکه شرکت میکنند.
پیشتر تجمع این تعداد جمعیت در مساحت نسبتاً کوچک، چالشهای جدی ایجاد میکرد. در سالهای ۱۹۹۰ و ۲۰۱۵، هزاران نفر به دلیل ازدحام جمعیت جان خود را از دست دادند. در سال گذشته نیز بیش از ۱۳۰۰ نفر به دلیل گرمای طاقتفرسا فوت شدند، زیرا زائران روزانه به طور معمول تا ۶۵ کیلومتر در دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتیگراد پیادهروی میکنند.
در حج مواردی مانند آتشسوزی، تظاهرات، خودکشی، ریزش ساختمانها و بیماریهای واگیردار گزارش شده است و مشکلاتی چون گم شدن افراد یا مسائل پزشکی همواره مطرح بودهاند.
با توجه به این تاریخچه، جای تعجب ندارد که مقامات سعودی در پی استفاده از فناوری برای مدیریت بهتر جمعیت و ارائه خدمات بهینهتر به زائران باشند. امسال عربستان از پهپادهای مجهز به تصویربرداری حرارتی، هوش مصنوعی و فناوری تشخیص چهره استفاده میکند تا اطمینان حاصل شود فقط افراد دارای مجوز رسمی حج وارد مناطق مناسک میشوند.
مرگومیرهای سال گذشته بیشتر مربوط به زائرانی بود که بدون مجوز رسمی در مراسم حضور یافته بودند و به همین دلیل از خدماتی مانند پناهگاههای مجهز به تهویه مطبوع در گرمای شدید محروم بودند.
آیا فناوری میتواند ایمنی را افزایش دهد؟
جهت جلوگیری از ازدحام، وبسایت «نُسک» (Nusuk) و اپلیکیشن همراه آن، امکان ثبتنام و ورود زائران به مناطق خاص را در زمانهای تعیینشده فراهم کرده است. سیستم نسک شامل کارت شناسایی الکترونیکی و دستبند هوشمندی است که اطلاعاتی مانند هویت زائر، برنامه سفر، وضعیت مالی، سلامت و محل اقامت وی را در بر دارد. حمل این کارت در تمام مدت حج الزامی بوده و برای دسترسی به حملونقل و سایر خدمات مورد استفاده قرار میگیرد.
برخی از این دستبندها دارای قابلیت ردیابی موقعیت، اندازهگیری میزان اکسیژن خون و ضربان قلب و حتی امکان درخواست کمک پزشکی هستند.
دیگر فناوریهای مدرن حج امسال شامل رباتهایی است که زائران را در اماکن مذهبی راهنمایی میکنند، آب و قرآن توزیع میکنند و به زبانهای مختلفی (۱۱ زبان) مشاوره میدهند. همچنین خیابانها و مسیرهایی با سطوح منعکسکننده نور و خنکتر برای رفاه بیشتر زائران ساخته شدهاند. علاوه بر این، لباس احرام ویژهای با پارچهای پیشرفته طراحی شده که دمای بدن زائر را تا دو درجه سانتیگراد کاهش میدهد.
تمام این فناوریها، نظارتها و الگوریتمهای پیشرفته با هدف افزایش ایمنی مراسم و کاهش احتمال وقوع حوادث ناگوار بهکار گرفته شدهاند. اما به موازات گسترش استفاده از فناوری، نگرانیها درباره حریم خصوصی دادهها، نظارت دولت و تهدیدات سایبری نیز افزایش یافته است.
نگرانیها درباره حریم خصوصی و نظارت
زینب اسماعیل، پژوهشگر و سردبیر سازمان حقوق دیجیتال «SMEX» در لبنان، بیان میکند: «تمام این فناوریها الزامآور هستند و افرادی که از آنها استفاده نکنند، اجازه شرکت در حج را نخواهند داشت. از سوی دیگر، قانون حفاظت از دادههای شخصی عربستان که تنها به صورت ناقص با استانداردهای بینالمللی همخوانی دارد و شامل خلاها و مواد نگرانکنندهای است، باعث ایجاد نگرانیهای جدی در رابطه با ایمنی و حریم خصوصی اطلاعات زائران شده است.»
مقامات سعودی باور دارند که نگرانیها درباره حریم خصوصی میتواند برای تأمین ایمنی مراسمی با این وسعت فدا شود.
اما مروا فاتافتا، مدیر سیاستگذاری سازمان بینالمللی «Access Now» در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، با این نظر مخالف است. او اظهار میکند: «صرفنظر از دلایل مقامات سعودی، آنچه بیش از همه نگرانم میکند این است که این فناوریها در کشوری به کار گرفته میشوند که حاکمیت قانون ضعیف، شفافیت متناسب و پاسخگویی دولتی تقریباً وجود ندارد.»
این پژوهشگر فلسطینی به دویچهوله گفته است: «بررسی و حسابرسی این فناوریها به منظور کشف مشکلات بسیار دشوار است و افراد عملاً نمیتوانند درباره کاربرد آنها سوال کنند. زائران حج در موقعیتی نیستند که اعلام کنند «من نمیخواهم دادههای بیومتریکم ثبت شود.»»
عدم شفافیت در شرایط استفاده از دادهها
در شرایط استفاده از اپلیکیشن نُسک، اطلاعات دقیقی درباره مدت زمان نگهداری دادههای شخصی زائران ارائه نشده و در این زمینه تناقضاتی وجود دارد. دویچهوله برای کسب اطلاعات بیشتر با اداره ملی مدیریت داده و سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان تماس گرفت – دو نهادی که ایمیل برای پرسشهای عمومی ارائه دادهاند – اما هیچ پاسخی دریافت نکرد.
یکی از پیامها حتی با جواب «ظرفیت صندوق پستی پر شده است» برگشت داده شد.
از سال ۲۰۲۳ عربستان قانون حفاظت از دادههای شخصی دارد، اما همانطور که زینب اسماعیل اشاره کرده است، چارچوب حقوقی کنونی اجازه میدهد تا قوانین به شکلی تفسیر یا تغییر داده شوند که منافع دولت بر حقوق بشر ارجحیت یابد.
نگرانیها فقط به سوء استفاده احتمالی از دادههای میلیونها زائر توسط مقامات داخلی عربستان محدود نمیشود. وابستگی فزاینده به فناوری برای کنترل و نظارت بر زائران، به طور کلی باعث آسیبپذیری بیشتر در برابر حملات هکری میشود، چرا که نقاط ضعف بیشتری برای نفوذ ایجاد میکند. عربستان سعودی و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس از قربانیان اصلی جرایم سایبری در جهان به شمار میروند.
اولین پلتفرم ثبتنام زائران به نام «مطوف» توسط شرکت خصوصی اداره میشد و به طور ناگهانی ایمیلهای اسپم به کاربران ارسال میکرد. سپس در سال ۲۰۲۲، اپلیکیشن دولتی نُسک جایگزین آن شد. با این حال تنها پس از یک سال، کارشناسان امنیت سایبری دادههای وارد شده در این پلتفرم را در سایتهای غیرمجاز جهت فروش اطلاعات شخصی یافتند.
کاهش معنویت و افزایش تجربه دیجیتال
فناوریهای نوین نگرانی دیگری را هم به همراه دارند؛ اینکه آیا این سطح پیشرفت تکنولوژی باعث کاهش جنبه معنوی منحصر به فرد حج میشود؟
طبق پژوهشی که در سال ۲۰۱۸ توسط دانشگاه مرکزی لانکاشر بریتانیا صورت گرفته، چنین احتمالی وجود دارد.
زائرانی که در این مطالعه شرکت کرده بودند، از رفتارهای ناپسند دیگران در اماکن مقدس شکایت داشتند، از جمله گرفتن سلفی، صحبت با موبایل در حین انجام مناسک و برخوردهای توریستی به جای اعتقاد واقعی. یکی از افراد مصاحبهشده حتی گفته بود: «گوشیهای هوشمند، شیطان چهارم در حج هستند.» که اشارهای است به مراسم سنگسار شیطان در مناسک حج.
برخی حتی به طور تعصبآمیز بیان کردهاند که «فناوری، سفر واجب حج را بیش از حد آسان کرده است». زائرانی که قبلاً باید پیاده از یک مکان مقدس به مکانی دیگر میرفتند، اکنون با قطارهای سریعالسیر منتقل میشوند. جای چادرهای ساده که در آن اقامت داشتند، اکنون ده هزار چادر مجهز به تهویه مطبوع و مقاوم در برابر آتش وجود دارد. با وجود این نگرانیها، واقعیت این است که سفر حج تمتع همچنان برای زائرانی که باید اعمال متعددی را انجام دهند، چالشبرانگیز و گاه طاقتفرسا است.
پژوهشگران بریتانیایی در مقاله خود نوشتهاند: «از زمانی که حج به شیوه فناورانه برگزار شده است، تجربه معنوی عمیق زائران به تدریج به تجربهای دیجیتال و سایبری تبدیل شده است.» به گفته آنها، حج در سنت اسلامی بر پایه سادگی، خلوص دل و عبادت قرار دارد و تأملبرانگیز است.
irrss.ir