به گزارش آی آر آر اس اس، عربستان سعودی در حج امسال با استفاده از فناوریهایی همچون پهپادهای حرارتی، هوش مصنوعی و رباتهای چندزبانه، سعی در افزایش ایمنی و کارآمدی مراسم دارد. با این حال این نوآوریها نگرانیهایی درباره نقض حریم خصوصی، نبود شفافیت قانونی و کاهش معنویت این سفر روحانی ایجاد کردهاند.
امسال پهپادهای حرارتی و رباتهایی که توصیههای دینی ارائه میکنند، در مراسم حج حضور دارند. حدود ده سال پیش، تلفن همراه بهعنوان نماینده فناوری در میان زائران شناخته میشد و حدود یک قرن پیش، پیشرفتهترین تکنولوژی در موسم حج، اتومبیل بود.
حج که یکی از بزرگترین تجمعات انسانی جهان است، مراسمی است که هر مسلمان بالغ و توانمند باید حداقل یکبار در زندگی خود انجام دهد. این مراسم امسال از ۴ ژوئن (۱۴ خرداد) در عربستان سعودی آغاز شده و تا ۹ ژوئن (۱۹ خرداد) ادامه خواهد داشت. طی این مدت، نزدیک به ۲ میلیون زائر از بیش از ۱۸۰ کشور در مجموعهای از مناسک مذهبی شهر مکه شرکت میکنند.
در گذشته، حضور این تعداد زیاد انسان در فضای نسبتاً محدود مشکلات جدی به همراه داشت. در سالهای ۱۹۹۰ و ۲۰۱۵ هزاران نفر به علت ازدحام جمعیت جان خود را از دست دادند. سال گذشته بیش از ۱۳۰۰ نفر در اثر گرمای زیاد فوت کردند؛ زیرا زائران روزانه تا ۶۵ کیلومتر در دمایی بین ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتیگراد میپیمایند.
رویدادهایی مانند آتشسوزی، تظاهرات، خودکشی، ریزش ساختمانها و بیماریهای واگیردار نیز در حین حج گزارش شده و مشکلاتی مانند گم شدن افراد یا مسائل پزشکی نیز همواره وجود داشته است.
با چنین پیشزمینهای، عجیب نیست که مسئولان سعودی به دنبال بهرهگیری از فناوری برای مدیریت بهتر جمعیت و بهبود خدمات به زائران باشند. امسال عربستان از پهپادهای مجهز به تصویربرداری حرارتی، هوش مصنوعی و فناوری تشخیص چهره استفاده کرده تا فقط افراد دارای مجوز رسمی حج امکان ورود به مناطق مناسک را داشته باشند.
بیشتر مرگومیرهای سال گذشته به زائرانی مربوط بود که بدون مجوز رسمی در مراسم حضور یافته و در نتیجه به خدماتی مانند پناهگاههای مجهز به تهویه در گرمای شدید دسترسی نداشتند.
آیا فناوری میتواند ایمنی را افزایش دهد؟
برای جلوگیری از ازدحام، وبسایت «نُسک» (Nusuk) و اپلیکیشن موبایلی آن امکان ثبتنام و حضور در مناطق خاص را در زمانبندی مشخص برای زائران فراهم کرده است. این سامانه شامل کارت شناسایی الکترونیکی و دستبند هوشمندی است که اطلاعاتی مانند هویت، برنامه سفر، وضعیت مالی، سلامت و محل اقامت زائر را در خود دارد. همراه داشتن این کارت در تمام مدت حج الزامی بوده و برای دسترسی به حملونقل و خدمات دیگر به کار میرود.
برخی از دستبندها قابلیت ردیابی موقعیت، پایش میزان اکسیژن خون و ضربان قلب فرد را دارند و حتی امکان درخواست کمک پزشکی را فراهم میکنند.
فناوریهای جدید دیگر حج امسال شامل رباتهایی است که زائران را در اماکن مذهبی راهنمایی کرده، آب یا قرآن توزیع میکنند و مشاوره به ۱۱ زبان ارائه میدهند. علاوه بر این، مسیرها و خیابانهای جدید با سطوحی بازتابنده نور بیشتر ساخته شدهاند تا زائران در گرمای کمتر حرکت کنند. همچنین لباس احرامی ویژه با پارچهای پیشرفته طراحی شده که دمای بدن زائر را تا ۲ درجه سانتیگراد کاهش میدهد.
تمام این فناوریها، نظارتها و الگوریتمهای پیشرفته به منظور افزایش ایمنی مراسم و کاهش خطرات احتمالی به کار گرفته شدهاند. اما افزایش استفاده از فناوری، نگرانیهایی در زمینه حریم خصوصی دادهها، نظارت دولتی و تهدیدات سایبری به همراه داشته است.
نگرانیها درباره حریم خصوصی و نظارت
زینب اسماعیل، پژوهشگر و سردبیر سازمان حقوق دیجیتال «SMEX» در لبنان میگوید: «تمام این فناوریها اجباری است و کسانی که آنها را نپذیرند اجازه انجام حج ندارند. به همین دلیل و با وجود قانونی ناقص حفاظت از دادههای شخصی عربستان که با معیارهای بینالمللی هماهنگ نیست و دارای خلاها و بندهای نگرانکننده است، نگرانیها درباره امنیت و حریم خصوصی دادههای زائران افزایش یافته است.»
مقامات سعودی معتقدند که نگرانیهای حریم خصوصی باید فدای ایمنی مراسمی با این ابعاد شود.
اما مروا فاتافتا، مدیر سیاستگذاری سازمان بینالمللی «Access Now» در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، با این دیدگاه مخالف است. او اظهار میکند: «صرفنظر از توجیه مسئولان سعودی، نگرانی اصلی من این است که این فناوریها در کشوری با ضعف حاکمیت قانون، کمبود شفافیت و نبود پاسخگویی دولتی گسترده به کار گرفته شدهاند.»
این پژوهشگر فلسطینی در گفتوگو با دویچهوله میگوید: «بازرسی و حسابرسی این فناوریها بسیار دشوار است و افراد توان مطرح کردن سوال درباره استفاده از آنها را ندارند. زائران حج نمیتوانند بگویند ‘من نمیخواهم دادههای بیومتریکم جمعآوری شود’.»
شفاف نبودن شرایط استفاده از دادهها
در شرایط استفاده از اپلیکیشن نُسک، اطلاعات دقیقی درباره مدت زمان نگهداری دادههای شخصی زائران ارائه نشده یا تناقض وجود دارد. دویچهوله برای کسب اطلاعات بیشتر با اداره ملی مدیریت داده و سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان تماس گرفت؛ دو نهادی که آدرس ایمیل برای پاسخگویی عمومی دارند، اما پاسخی دریافت نکرد.
یکی از پیامها نیز با پاسخ «ظرفیت صندوق پستی پر شده است» بازگشت داده شد.
اگرچه عربستان از سال ۲۰۲۳ قانون حفاظت از دادههای شخصی دارد، همانطور که زینب اسماعیل اشاره کرد، چارچوب حقوقی فعلی امکان تفسیر یا تغییر قوانین به نفع منافع دولت و به ضرر حقوق بشر را فراهم میکند.
نگرانیها فقط مربوط به سوءاستفاده احتمالی مقامات داخلی از دادههای میلیونها زائر نیست. افزایش وابستگی به فناوری برای کنترل و نظارت، آسیبپذیریها را نیز بالا میبرد و نقاط ضعف بیشتری برای نفوذ هکرها ایجاد میکند. عربستان و کشورهای خلیج فارس از جمله قربانیان اصلی جرایم سایبری در جهان هستند.
اولین پلتفرم ثبتنام زائران به نام «مطوف» توسط شرکتی خصوصی اداره میشد و به طور غیرمنتظره به کاربران اسپم میفرستاد. پس از آن در ۲۰۲۲، اپلیکیشن دولتی نُسک جایگزین آن شد، اما تنها یک سال بعد، کارشناسان امنیت سایبری دادههای این پلتفرم را در سایتهای غیرقانونی فروش اطلاعات شخصی پیدا کردند.
کاهش معنویت، افزایش تجربه دیجیتال
فناوریهای نوین نگرانی دیگری هم به همراه دارند؛ اینکه آیا این سطح از فناوری، معنویت منحصربهفرد حج را کاهش نمیدهد؟
در پژوهشی از دانشگاه مرکزی لانکاشر بریتانیا در سال ۲۰۱۸ آمده که این مسئله ممکن است رخ دهد.
زائران شرکتکننده در تحقیق به رفتارهایی مانند گرفتن سلفی، صحبت با موبایل هنگام انجام مناسک و برخورد توریستی به جای مؤمنانه اعتراض داشتند. یکی از آنها اظهار داشته بود: «گوشیهای هوشمند، شیطان چهارم در حج هستند»، کنایهای به مناسکی که در آن سه نماد شیطان سنگسار میشوند.
برخی حتی به صورت متعصبانه اظهار داشتهاند که «فناوری، سفر واجب حج را بسیار آسان کرده است». جایی که زائران پیشتر باید پیاده از مکانی مقدس به مکان دیگر میرفتند، اکنون با قطارهای سریعالسیر منتقل میشوند. جایی که قبلاً در چادرهای ساده اقامت داشتند، اکنون در ۱۰ هزار چادر هوادار مجهز و مقاوم در برابر آتش اسکان مییابند. گرچه این نگرانیها وجود دارد، اما واقعیت این است که حج تمتع برای زائران که باید اعمال متعددی انجام دهند، همچنان سخت و گاه طاقتفرسا است.
پژوهشگران بریتانیایی در مقاله خود نوشتهاند: «از زمان ورود فناوری به حج، تجربه معنوی بنیادی زائران به تدریج به تجربهای دیجیتالی و سایبری تبدیل شده است.» به گفته آنها، حج در سنت اسلامی بر پایه سادگی، خلوص روحی و عبادت استوار است.
irrss.ir