۱۶:۴۷ – ۰۷ خرداد ۱۴۰۴
آی آر آر اس اس – بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تعداد پزشکان به ازای هر هزار نفر در ایران با ۱.۶ نفر، نسبت به کشورهایی مانند آلمان (۴.۳) و ترکیه (۲.۱) بسیار پایین است. این کمبود باعث آسیبپذیری نظام سلامت کشور در مواجهه با چالشها شده و پیشبینی میشود که تا سال ۱۴۳۰ ایران جزو پیرترین کشورهای جهان باشد. این شرایط نیاز به کادر پزشکی را افزایش داده، در حالی که محدودیت ظرفیت پذیرش دانشگاهها و مهاجرت گسترده نخبگان موجب کاهش منابع انسانی شده است. نبود ظرفیت کافی در دانشگاهها به ویژه در رشتههای پزشکی، باعث شده بسیاری از داوطلبان واجد شرایط نتوانند وارد این رشتهها شوند، که این موضوع فشار بر نظام سلامت را بیشتر میکند. این وضعیت نه تنها سرمایه انسانی کشور را تهدید میکند، بلکه خروج سالانه صدها میلیون ارز از کشور را در پی داشته و آینده نظام سلامت را با خطر جدی روبرو ساخته است.
رقابت شدید با ظرفیت محدود
سالانه بیش از ۶۰۰ هزار داوطلب در کنکور علوم تجربی برای کسب جایگاه محدود رشتههای پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی به رقابت میپردازند، اما تنها حدود ۷ درصد از آنها موفق به ورود به دانشگاههای داخل کشور میشوند. این محدودیت بسیاری از دانشآموزان مستعد را وادار به انتخاب دانشگاههای خارج از کشور، مانند ترکیه، روسیه و مجارستان کرده است. دکتر حمید اکبری، مشاور معاون آموزشی وزارت بهداشت، اعلام کرده است: «حدود ۴۰ هزار دانشجوی ایرانی در رشتههای علوم پزشکی در دانشگاههای خارجی تحصیل میکنند. این مهاجرت تحصیلی علاوه بر خروج سالانه ۳۰۰ میلیون دلار ارز، سرمایه انسانی کشور را در معرض تهدید قرار داده است. این نخبگان، که میتوانستند در خدمت نظام سلامت ایران باشند، یا در کشورهای مقصد میمانند یا با موانع بازگشت مواجه میشوند.»
موانع و چالشهای بازگشت
پزشکانی که پس از مهاجرت تمایل به بازگشت به ایران دارند، باید در آزمونهای صلاحیت حرفهای شرکت کنند که توسط سازمان نظام پزشکی برگزار میشود. این آزمونها برای سنجش دانش و مهارت حرفهای طراحی شدهاند اما فرآیند پیچیده، هزینههای بالا و عدم شفافیت در معیارها بسیاری از پزشکان را منصرف کرده است. به عنوان مثال، برخی پزشکان متخصص که در کشورهای پیشرفته آموزش دیدهاند، به دلیل عدم تطابق مدارک یا سختگیریهای غیرضروری از بازگشت منصرف شدهاند. یکی از اعضای سازمان نظام پزشکی بیان کرد: «ارزیابی مدارک گاهی بیش از یک سال طول میکشد و هزینههای آن برای پزشکان بازگشتی زیادی است.»
علاوه بر این، سیاستهای محدودکننده مانند وثیقههای سنگین تا ۳۰۰ میلیون تومان برای آزادسازی مدارک تحصیلی و افزایش هزینههای خروج تا ۶ برابر، موانع بزرگی برای بازگشت ایجاد کردهاند. این سیاستها، که به هدف جلوگیری از خروج پزشکان طراحی شدهاند، غالباً نتیجه معکوس داده و انگیزه بازگشت را کاهش دادهاند.
از خروج ارز تا کمبود نیروی درمان
مهاجرت تحصیلی نخبگان علوم پزشکی زیانهای اقتصادی قابل توجهی به همراه دارد. هر دانشجوی ایرانی در خارج به طور متوسط سالانه ۱۲ هزار دلار هزینه میکند که با در نظر گرفتن ۴۰ هزار دانشجوی علوم پزشکی، این رقم به بیش از ۴۸۰ میلیون دلار در سال میرسد. در شرایط تحریم و فشارهای ارزی، این خروج منابع مالی چالشی استراتژیک محسوب میشود. همچنین مهاجرت گسترده پزشکان و پرستاران کمبود نیروی انسانی نظام سلامت ایران را تشدید کرده است. گزارشها حاکی از آن است که بین سالهای ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ حدود ۱۶ هزار پزشک ایران را ترک کردهاند، که کمبود کادر درمان به ویژه در مناطق محروم را افزایش داده است. محمد میرزابیگی، رئیس سازمان نظام پرستاری، اعلام کرده است که روزانه ۵ تا ۶ پرستار کشور را ترک میکنند که این روند میتواند باعث بحران درمانی در آینده شود.
کمبود نخبگان در تحقیقات علمی
یکی از پیامدهای کمتر توجه شده مهاجرت نخبگان علوم پزشکی کاهش ظرفیت نوآوری و تحقیقات علمی در ایران است. نخبگانی که به خارج میروند، در محیطهای تحقیقاتی پیشرفته با دسترسی به فناوریهای نو فعالیت میکنند. اما به دلیل موانع بازگشت، اکثر آنها یا در کشورهای مقصد باقی میمانند یا از مشارکت در پروژههای تحقیقاتی ایران محروم میشوند. این امر ایران را از بهرهمندی از ظرفیت نخبگان در توسعه دارو، فناوری پزشکی و روشهای درمانی نوین بازمیدارد. به طور مثال در سال ۲۰۲۴، تنها ۱۲ درصد از مقالات پزشکی منتشرشده در مجلات معتبر توسط محققان داخل ایران نوشته شده که نسبت به یک دهه گذشته کاهش چشمگیری داشته است. حفظ این استعدادها از طریق تأسیس مراکز تحقیقاتی پیشرفته و تسهیل همکاریهای بینالمللی میتواند جایگاه علمی ایران را تقویت کند.
راهکارهای نجات نظام سلامت
مهاجرت نخبگان علوم پزشکی، شامل دانشجویان و کادر درمان، بحرانی چندوجهی است که نظام سلامت ایران را به شدت تهدید میکند. این بحران نه تنها موجب کمبود نیروی متخصص و خروج ارز شده، بلکه ظرفیت نوآوری و تحقیقات علمی در حوزه پزشکی را کاهش داده است. تداوم این روند آثار جبرانناپذیری بر سلامت جامعه و آینده علمی کشور خواهد داشت.
افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاهها برای کاهش رقابت، تسهیل بازگشت پزشکان با بازنگری در آزمونهای صلاحیت حرفهای و کاهش موانع، ایجاد مراکز تحقیقاتی پیشرفته برای حفظ نخبگان و تقویت نوآوری و ارائه مشوقهای مالی و غیرمالی به کادر درمان جهت کاهش انگیزه مهاجرت، از جملۀ راهکارهای ارائه شده توسط کارشناسان برای مقابله با بحران مهاجرت نخبگان علوم پزشکی است. به باور ایشان، اجرای هماهنگ این سیاستها میتواند به بهبود وضعیت نظام سلامت و کاستن اثرات منفی مهاجرت کمک کند.